Quy định về tổ chức Công đoàn Việt Nam trong Hiến pháp đã có từ các bản Hiến pháp trước đây. Ngay từ Hiến pháp năm 1959, khi mà chưa có bất cứ tổ chức chính trị, chính trị - xã hội nào được quy định trong Hiến pháp thì đã có quy định về Công đoàn Việt Nam tại Ðiều 10 Hiến pháp năm 1959. Khi đó công đoàn chưa được quy định thành một điều riêng, nhưng cũng đã thể hiện rất rõ vai trò và vị trí của tổ chức công đoàn trong xã hội. Cụ thể Ðiều 10 Hiến pháp năm 1959 quy định: "Nhà nước lãnh đạo hoạt động kinh tế theo một kế hoạch thống nhất. Nhà nước dựa vào các cơ quan nhà nước, tổ chức công đoàn, hợp tác xã và các tổ chức khác của nhân dân lao động để xây dựng và thực hiện kế hoạch kinh tế".

Hiến pháp năm 1980 đã dành riêng Ðiều 10 quy định về Công đoàn Việt Nam, cụ thể là "Tổng công đoàn Việt Nam là tổ chức quần chúng rộng lớn nhất của giai cấp công nhân Việt Nam, là trường học chủ nghĩa cộng sản, trường học quản lý kinh tế, quản lý Nhà nước. Trong phạm vi chức năng của mình, công đoàn tham gia công việc Nhà nước và kiểm tra hoạt động của cơ quan Nhà nước, tham gia quản lý xí nghiệp; giáo dục công nhân, viên chức; tổ chức phong trào thi đua xã hội chủ nghĩa; cùng với cơ quan Nhà nước chăm lo đời sống và bảo đảm quyền lợi của công nhân, viên chức".

Ðến Hiến pháp năm 1992 tiếp tục khẳng định vai trò, vị trí của Công đoàn Việt Nam. Tuy nhiên, để phù hợp với sự phát triển kinh tế - xã hội tại thời điểm đó, nội dung Ðiều 10 đã được sửa đổi, bổ sung, cụ thể là: "Công đoàn là tổ chức chính trị - xã hội của giai cấp công nhân và của người lao động cùng với cơ quan Nhà nước, tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội chăm lo và bảo vệ quyền lợi của cán bộ, công nhân, viên chức và những người lao động khác; tham gia quản lý Nhà nước và xã hội, tham gia kiểm tra, giám sát hoạt động của cơ quan Nhà nước, tổ chức kinh tế; giáo dục cán bộ, công nhân, viên chức và những người lao động khác xây dựng và bảo vệ Tổ quốc".

Năm 2001, Hiến pháp năm 1992 được sửa đổi một số điều, liên quan đến Ðiều 10, tại thời điểm đó, Ủy ban Dự thảo sửa đổi, bổ sung Hiến pháp đã xem xét kỹ lưỡng và quyết định giữ nguyên. Như vậy có thể nói, quy định về Công đoàn trong Hiến pháp đã có từ rất sớm, tồn tại suốt 55 năm qua và luôn có một điều quy định riêng.

Công đoàn tham gia tích cực vào quá trình nghiên cứu sửa đổi Hiến pháp. Thực hiện Nghị quyết Hội nghị lần thứ hai Ban Chấp hành Trung ương Ðảng về việc nghiên cứu, sửa đổi, bổ sung Hiến pháp năm 1992 và Nghị quyết số 38/2012/QH13 về việc tổ chức lấy ý kiến nhân dân về dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam đã có nhiều hoạt động tích cực, chủ động tổ chức cho đoàn viên công đoàn, công nhân, viên chức, lao động tham gia đóng góp ý kiến sửa đổi, bổ sung Hiến pháp năm 1992; chỉ đạo các Liên đoàn Lao động tỉnh, thành phố, Công đoàn ngành Trung ương và tương đương triển khai tổng kết việc thi hành Hiến pháp; tổ chức tuyên truyền, vận động công nhân, viên chức, lao động tham gia đóng góp ý kiến sửa đổi, bổ sung Hiến pháp. Các cấp công đoàn đã tổ chức hàng chục cuộc hội thảo, hội nghị nhằm phát huy quyền dân chủ, sự sáng tạo và trí tuệ của công nhân, viên chức, lao động và cán bộ công đoàn tham gia vào bản dự thảo sửa đổi bổ sung Hiến pháp, nhất là quy định về công đoàn trong Hiến pháp.

Tổng hợp ý kiến của cán bộ, công nhân, viên chức, lao động, Tổng Liên đoàn đã có báo cáo gửi Ủy ban Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992; trong đó, đề nghị cần tiếp tục khẳng định vai trò của tổ chức công đoàn trong Hiến pháp vì: Công đoàn là tổ chức chính trị - xã hội có nhiều đặc điểm khác biệt với các tổ chức chính trị - xã hội khác, là người đại diện của giai cấp công nhân và của người lao động; mà giai cấp công nhân là giai cấp lãnh đạo cách mạng thông qua đội tiên phong là Ðảng Cộng sản Việt Nam. Giai cấp công nhân đại diện cho phương thức sản xuất tiên tiến; tiên phong trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội, lực lượng đi đầu trong sự nghiệp CNH, HÐH đất nước vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh; lực lượng nòng cốt trong liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức dưới sự lãnh đạo của Ðảng.

Giai cấp công nhân có vai trò và vị trí đặc biệt quan trọng trong sự nghiệp đấu tranh giành độc lập dân tộc trước đây. Ngày nay, giai cấp công nhân vẫn luôn là lực lượng đi đầu trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Với số lượng chỉ chiếm 21% tổng số lao động, nhưng hằng năm giai cấp công nhân Việt Nam đã đóng góp hơn 60% tổng sản phẩm xã hội và 70% ngân sách nhà nước.

Thực hiện chủ trương, nghị quyết của Ðảng về phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đẩy mạnh CNH, HÐH, hội nhập quốc tế, lao động nông nghiệp chuyển mạnh sang lao động công nghiệp và dịch vụ, lao động nông nghiệp cũng trở thành công nhân, như vậy giai cấp công nhân sẽ ngày càng trở thành lực lượng quan trọng, chiếm tuyệt đại đa số trong lực lượng lao động xã hội (xu thế này đã và đang diễn ra ở các nước phát triển). Công đoàn, tổ chức đại diện cho giai cấp công nhân, ngày càng có vai trò quan trọng, không thể thiếu trong quan hệ lao động; bảo đảm cho sự phát triển kinh tế - xã hội hài hòa, ổn định, tiến bộ trong quan hệ lao động.

Những ý kiến tham gia, tâm tư, nguyện vọng của giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn đã được đại biểu quốc hội chú ý lắng nghe và thấu hiểu; vì vậy, Quốc hội đã cơ bản thống nhất với hầu hết các ý kiến, kiến nghị của giai cấp công nhân và tổ chức công đoàn về việc sửa đổi, bổ sung nội dung Ðiều 10 cho phù hợp với thời kỳ mới, thời kỳ đẩy mạnh CNH, HÐH và hội nhập quốc tế.

Ðiều 10 của Hiến pháp (sửa đổi) vừa được Quốc hội thông qua với nội dung như sau: "Công đoàn Việt Nam là tổ chức chính trị - xã hội của giai cấp công nhân và của người lao động được thành lập trên cơ sở tự nguyện, đại diện cho người lao động, chăm lo và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của người lao động; tham gia quản lý nhà nước, quản lý kinh tế - xã hội; tham gia kiểm tra, thanh tra, giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước, tổ chức, đơn vị, doanh nghiệp về những vấn đề liên quan đến quyền, nghĩa vụ của người lao động; tuyên truyền, vận động người lao động học tập, nâng cao trình độ, kỹ năng nghề nghiệp, chấp hành pháp luật, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc".

So với trước đây, Ðiều 10 Hiến pháp (sửa đổi) có một số điểm mới sau:

Thứ nhất, khẳng định công đoàn là tổ chức chính trị - xã hội của giai cấp công nhân và của người lao động được thành lập trên cơ sở tự nguyện. Ðây là nguyên tắc rất quan trọng của tổ chức công đoàn, lần đầu tiên được khẳng định và thể hiện trong Hiến pháp, và đây cũng là thông lệ chung được quy định trong các công ước của Tổ chức Lao động quốc tế mà Việt Nam là thành viên.

Thứ hai, Ðiều 10 Hiến pháp (sửa đổi) đã bỏ cụm từ "Công đoàn cùng với cơ quan nhà nước, tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội chăm lo, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp... " như vậy là hoàn toàn phù hợp vì một trong những yêu cầu đặt ra khi sửa đổi Hiến pháp năm 1992 là cần thể hiện và phân định rõ thẩm quyền, trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức. Vì vậy bỏ cụm từ "cùng với" là để phân định rõ quyền và trách nhiệm của tổ chức Công đoàn đối với người lao động, tránh chồng chéo dẫn đến tình trạng, "có thành tích thì tất cả đều nhận về mình, có khuyết điểm thì đùn đẩy không ai chịu trách nhiệm".

Thứ ba, nếu Ðiều 10 Hiến pháp năm 1992 quy định công đoàn chỉ tham gia kiểm tra, giám sát, thì lần sửa đổi này không chỉ quy định công đoàn tham gia kiểm tra, giám sát mà còn "tham gia thanh tra" hoạt động của cơ quan, tổ chức, đơn vị, doanh nghiệp về những vấn đề liên quan đến quyền, nghĩa vụ của người lao động. Ðiều này hoàn toàn phù hợp, lô-gích và khoa học vì công đoàn là do người lao động tự nguyện lập ra để tham gia quản lý và chăm lo, bảo vệ người lao động. Nếu công đoàn không tham gia thanh tra việc tuân thủ và thực thi pháp luật liên quan đến người lao động, thì không thể tham gia quản lý nhà nước và cũng khó có thể bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích người lao động.

Thứ tư, Ðiều 10 Hiến pháp (sửa đổi) quy định đầy đủ, cụ thể và rõ hơn về trách nhiệm của công đoàn trong việc tuyên truyền, vận động người lao động học tập, nâng cao trình độ, kỹ năng nghề nghiệp, chấp hành pháp luật. Ðây là những quy định mới, phù hợp với sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước ta, phù hợp với Cương lĩnh của Ðảng về phát triển đất nước thời kỳ đẩy mạnh CNH, HÐH. Như vậy việc tuyên truyền vận động nhằm nâng cao trình độ, kỹ năng nghề cho người lao động là một trong những nhiệm vụ rất quan trọng của công đoàn, thực hiện tốt nhiệm vụ này cũng chính là chăm lo và bảo vệ tốt nhất cho người lao động.

Ðể thực hiện Nghị quyết 64/2013/QH13 của Quốc hội về quy định một số điểm thi hành Hiến pháp, trong thời gian tới, Tổng Liên đoàn sẽ tổ chức, triển khai một số hoạt động sau:

Thứ nhất, tổ chức tuyên truyền sâu rộng trong công nhân, viên chức, lao động về Hiến pháp (sửa đổi) vừa được Quốc hội thông qua để cho công nhân, lao động hiểu được ý nghĩa, vai trò và tầm quan trọng của Hiến pháp đối với sự phát triển của đất nước trong giai đoạn cách mạng mới. Ðặc biệt tuyên truyền cho người lao động hiểu biết về các nội dung quy định trong Hiến pháp có liên quan đến các quyền và nghĩa vụ công dân, quyền và nghĩa vụ, trách nhiệm của người lao động; làm cho người lao động hiểu biết sâu sắc về vai trò của công đoàn đại diện cho người lao động, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của người lao động.

Thứ hai, Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam sẽ tiến hành nghiên cứu, rà soát các quy định của Luật Công đoàn, Ðiều lệ Công đoàn Việt Nam và các luật khác có liên quan, làm rõ những nội dung phù hợp, nội dung không phù hợp Hiến pháp (sửa đổi), từ đó kiến nghị với Quốc hội và các cơ quan hữu quan nghiên cứu, sửa đổi, bổ sung cho phù hợp.

Thứ ba, căn cứ vào nội dung Ðiều 10 Hiến pháp (sửa đổi), Ðoàn Chủ tịch Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam giao cho các Viện nghiên cứu, các trường đại học, các Ban của Tổng Liên đoàn tổ chức nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn, nhằm cụ thể hóa những vấn đề mới của Ðiều 10 Hiến pháp (sửa đổi), như: Làm rõ nguyên tắc tự nguyện và cụ thể hóa nguyên tắc tự nguyện trong việc thành lập công đoàn cơ sở và các cấp công đoàn. Nghiên cứu làm rõ chức năng đại diện cho người lao động, chăm lo bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của người lao động, nhất là đại diện cho người lao động trước các vụ tranh chấp, trước pháp luật và nhất là trước tòa án. Nghiên cứu làm rõ vai trò, trách nhiệm công đoàn tham gia kiểm tra, thanh tra, giám sát hoạt động của cơ quan nhà nước, tổ chức, đơn vị và doanh nghiệp về những vấn đề có liên quan đến quyền, nghĩa vụ của người lao động. Nghiên cứu, cụ thể hóa những vấn đề lý luận và thực tiễn về việc công đoàn vận động người lao động học tập, nâng cao trình độ, kỹ năng nghề nghiệp đáp ứng sự phát triển kinh tế - xã hội đất nước.